Teatr Galeria powstał około 1961 roku w środowisku malarzy, studentów Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Początkowo działał również jako Grupa Galeria, przygotowując wystawy w Klubie Studentów Wybrzeża „Żak”. Jednak statyczny, zastygły na płótnie obraz nie wystarczał artystom zainteresowanym jego „ożywianiem”. Jak deklarował Jerzy Krechowicz – twórca formacji i reżyser: „GALERIA jest teatrem plastyków, wszystkie jej realizacje wynikają w pewnej mierze z zawodowej postawy zespołu. Scena – między innymi także przez swą odrębność, stwarza dogodne warunki dla czysto plastycznych poszukiwań i pozostaje niejako przedłużeniem „naturalnych” środków poznania, którymi dysponuje plastyk”. Świadome połączenie sceny z przestrzenią wystawienniczą, wyrażone nie tylko w nazwie, ale i w koncepcji teatru, służyło artystom jako laboratorium.

Teatr Galeria przygotował pięć programów, których łączny czas trwania nie przekroczył trzech godzin.

W pierwszym spektaklu KOLONIA KARNA (1961) według opowiadania Franza Kafki scenę wypełniała mobilna konstrukcja własna – maszyna. Jej ruchowi, wzmacnianemu przez projekcje, odpowiadało wahadłowe poruszanie się postaci, zawieszonych na huśtawkach. Zabieg ten wraz z „mechaniczną” interpretacją tekstu, pozwolił zbudować, na tle płótna-ekranu, ruchomy mechanizm tortur.

Z kolei w programie PIES, A TAKŻE BRAK PSA (1963), aktorzy zostali „opakowani” w maski i kostiumy, które utrudniały poruszanie. Wyeliminowanie słowa sprawiło, że wraz z ruchomymi dekoracjami i obrazami rzutowanymi na ekran, stali się jednym z elementów zmiennej kompozycji. Reguły akcji podporządkowano organizacji plastycznej, tworząc ciąg dość luźno zestawionych ze sobą obrazów. Ich wymowę dookreślała muzyka autorstwa Andrzeja Barczyńskiego.

W kolejnym spektaklu – TERMITIERZE (1964) – scenę zabudowano płaszczyznami projekcyjnymi, które tworzyły otwarty na widza sześcian. W powstałym kubiku, będącym przestrzenią symultanicznych projekcji wypierających tradycyjną scenografię, widzowie obserwowali poruszanie się brył. Odczłowieczone istoty animowali ukryci w ich wnętrzu ludzie. Napięcia wizualne były wynikiem relacji pomiędzy poszczególnymi elementami wyświetlanych i zmiennych kompozycji oraz zestawienia trójwymiarowych postaci z tłem.  

TRAKTAT (1966) był z kolei pierwszą w pełni audiowizualną formą, powstałą we współpracy z kompozytorem Januszem Hajdunem. Poszukiwanie dźwięków odbywało się tu niemal równolegle do tworzonej w czasie prób narracji obrazowej. Opracowany i modulowany podczas prezentacji utwór, każdorazowo wpływał na rozwijającą się  opowieść. Obsługujący aparaturę projekcyjną znajdowali się przede wszystkim za wypełniającą ramę sceniczną płaszczyzną z czarnego płótna. Zabieg ten umożliwił zbudowanie iluzji unoszenia się wyświetlanych obrazów w przestrzeni. 

W ostatnim, zrealizowanym przez Teatr Galeria programie INWAZJA (1967)  płaszczyzna ekranu podlegała jeszcze dynamiczniejszym zmianom i uprzestrzennianiu. Wyłaniające się z niej kształty, w zderzeniu z muzyką oraz rzutowanymi obrazami, zbudowały niezwykle intensywną opowieść, w której dominowały formy abstrakcyjne.

Twórcy, korzystając z tradycji awangardy, jak i współczesnych poszukiwań plastycznych, filmowych i teatralnych, wypracowali całkowicie nowatorski i osobny język. Każdy z programów stanowił kolejny etap jego ewolucji – od spektaklu pojmowanego jako kompozycja trójwymiarowych i ruchomych elementów, po „obraz-organizm”.

Teatr ten był znany i ceniony w Europie, wzbudzając emocje i zainteresowanie widzów oraz krytyki między innymi w Finlandii, Francji, Holandii, czy Republice Federalnej Niemiec. Mimo upływu blisko pięćdziesięciu lat, wciąż należy do najbardziej radykalnych
i najważniejszych propozycji teatru narracji wizualnej w Polsce.

Martyna Groth

Publikacja tekstu „Teatr Galeria – próba rekonstrukcji” stanowi jedno z działań zrealizowanych w ramach stypendium kulturalnego Miasta Gdańska, stypendium dla twórców kultury Marszałka Województwa Pomorskiego oraz programu grantowego Stowarzyszenia Międzynarodowej Organizacji Soroptimist International – I Klub w Gdańsku.