W połowie kwietnia 2011 r. odbyła się w Krakowie ogólnopolska konferencja, której tematem była kultura studencka – zjawisko w II połowie XX w. wywołujące żywe zainteresowanie, a nawet swego rodzaju fascynację, postrzegane nierzadko jako swoisty fenomen w kulturze polskiej tamtego czasu. I właśnie jego upływ, a w szcze­gólności przemiany społeczno-polityczne (transformacja ustrojowa), cywilizacyjne i kulturowe po 1989 r. sprawiły, że kultura studencka w takim kształcie, w jakim się ona uformowała i funkcjonowała od połowy lat 50. do końca PRL-u już nie istnieje. Co prawda przetrwały niektóre jej instytucje, jak festiwale: FAMA, Krakowskie Reminiscencje Teatralne czy Studencki Festiwal Piosenki, działa nadal – dzięki komercjalizacji – wiele klubów studenckich, mniej lub bardziej ożywioną działal­ność prowadzą uczelniane zespoły artystyczne (folklorystyczne, chóralne, muzycz­ne), ukazuje się sporo tytułów prasy studenckiej, w eterze i internecie jest obecne studenckie radio i telewizja, ale wymienione tu tytułem przykładu rozmaite prze­jawy aktywności kulturalnej środowiska studenckiego w III RP są dowodem na istnienie innego, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym zjawiska niż to, które przyjęło się określać w PRL-u mianem kultury studenckiej. Wielce wymow­na jest dzisiaj marginalizacja teatru studenckiego - instytucji będącej kiedyś zna­kiem rozpoznawczym kultury studenckiej i głównym tytułem do chwały. Podobnie ma się rzecz z kabaretem, który nawet jeśli przyznaje się do swoich studenckich korzeni, to funkcjonując w świecie komercji i telewizyjnej rozrywki i dostosowując się do obowiązujących tam wymogów tej tradycji całkowicie się sprzeniewierza. Dzisiaj kultura studencka ma charakter środowiskowy, nie wykracza poza własne opłotki, albo czyni to rzadko, gdyż ogranicza ją potencjał twórczy i możliwości finansowo-organizacyjne. Być może dzieje się tak dlatego, że nie jest ona emanacją jakiegoś szerszego ruchu kulturalnego ani alternatywą dla innych wizji kultury. To ją zdecydowanie różni od zjawiska, które pod taką samą nazwą, raczej umowną, a w odniesieniu do wielu twórców, instytucji i faktów artystycznych zastępczą, naro­dziło się, ewoluowało i miało szeroki rezonans społeczny w PRL-u.

Po 1989 r. w otoczeniu kultury studenckiej zmieniło się niemal wszystko, co nie mogło pozostać bez wpływu na nią samą. Przede wszystkim przed młody­mi twórcami otworzyły się nowe szanse i perspektywy, z których oczywiście skorzystali, znajdując dla siebie inne miejsca i możliwości realizacji zamierzeń twórczych niż te, które do tej pory znajdowali w oswojonej i koncesjonowanej przestrzeni kultury studenckiej. Zniknęła cenzura i szereg innych ograniczeń krępujących swobodę wypowiedzi (w tym zakresie alternatywa istniała już od 1976 r.: drugi obieg i opozycja demokratyczna), państwo i jego agendy przestało pełnić rolę mecenasa-monopolisty, w kulturze zaczęły działać prawa rynku, nie zawsze z dobrym skutkiem, samo zaś środowisko studenckie, choć liczebnie rozrosło się do dwóch milionów, straciło na znaczeniu i prestiżu w wyniku upo­wszechnienia się wykształcenia wyższego.

Wszystko to razem sprawiło, że kultura studencka w nowych realiach poli­tyczno-ustrojowych i kulturowych przestała być tym, czym była w PRL-u – przestrzenią na swój sposób uprzywilejowaną, enklawą większej wolności twór­czej, azylem dla niepokornych bądź zbuntowanych artystów, wreszcie miejscem artykulacji i cyrkulacji nowych idei i wartości, które najpełniejszy wyraz znalazły w światopoglądzie kontrkulturowym. Główny wyróżnik tej kultury, czyli jej stu­dencki status miał walor swoistej nobilitacji i przesądzał o kwalifikacji do kultury wysokiej.

Tak rozumiana kultura studencka stała się przedmiotem opisu, analiz i reflek­sji podczas dwudniowej konferencji, której organizacji podjęli się: Fundacja STU, Instytut Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego i Studium Dziennikarskie Uniwer­sytetu Pedagogicznego w Krakowie. Do wygłoszenia referatów zostali zaproszeni znani kulturoznawcy, krytycy i publicyści zajmujący się od lat kulturą studencką, a także jej twórcy i animatorzy. Zaprezentowali oni różne metody i sposoby ujęcia zasugerowanych przez organizatorów problemów w formie rozpraw naukowych, esejów, szkiców oraz materiałów o charakterze dokumentacyjnym. Mimo różnic w metodologicznym podejściu do wielu zagadnień, ich interpretacji i ocenie łączy owe wypowiedzi znajomość kultury studenckiej i jej dorobku z autopsji. W sytu­acji, kiedy kultura ta przynależy już do czasu przeszłego, materialnych i archiwal­nych śladów jej istnienia zachowało się niewiele, a symbolicznych w świadomości zbiorowej również, jest to wartość godna podkreślenia. Możemy zatem potraktować wygłoszone na konferencji referaty i ich rozszerzone na ogół wersje przygotowane do druku także jako osobiste świadectwa twórców, uczestników bądź obserwatorów studenckiego ruchu kulturalnego w różnych fazach jego rozwoju. Mają oni prawo o sobie powiedzieć: jeśli nie my, to kto powinien dać to świadec­two, a jeśli nie teraz, to kiedy?

Zarówno konferencja, jak i przygotowana w oparciu o jej dorobek niniejsza publikacja nie ogarnęły całości złożonego i wielorakiego zjawiska, jakim była kultura studencka w apogeum jej rozwoju, czyli w II połowie XX w. Świadomie dokonaliśmy wyboru, koncentrując się na zaprezentowaniu tych form aktywności kulturalnej studentów i młodej inteligencji, których gdzie indziej nie praktykowa­no, a jeśli już, to na mniejszą skalę, w inny sposób i z innym skutkiem. Najwięcej uwagi zatem poświęcono teatrowi studenckiemu, wyraźnie wyodrębniającemu się na mapie nie tylko polskiego teatru i legitymującemu się najbardziej znaczącym dorobkiem. Preferowano te inicjatywy i dokonania w kulturze studenckiej, które miały charakter twórczy, a zarazem wyraźnie odróżniały się od podobnych dzia­łań podejmowanych w innych miejscach i środowiskach, zwłaszcza instytucjonalno-profesjonalnych. Stąd obecność w programie konferencji i w książce mło­dej literatury, plastyki, muzyki, piosenki, a także prasy i wydawnictw mających studencki rodowód. Spośród instytucji wyróżniono wrocławskie festiwale teatru otwartego ze względu na rolę, jaką odegrały w światowym ruchu kontrkultury i znaczenie daleko wykraczające poza nawet najszerzej zakreślone ramy kultury studenckiej. Umożliwiono także autoprezentację kilku zasłużonym dla tej kultury twórcom, którzy podzielili się refleksjami na temat uprawianej przez siebie twór­czości bądź dokonań z lat młodości.

Książka „Kultura studencka. Zjawisko — twórcy – instytucje” nie jest jej monografią ani syntezą. Takich ambicji i możliwości ich realizacji nie mieliśmy, organizując konferencję i udostępniając jej dorobek w druku. Na opracowanie ze wszech miar zasługują także inne sfery aktywności kulturalnej studentów, czy szerzej – ich uczestnictwa w kulturze. Niechaj nasza publikacja zachęci potencjalnych autorów i wydawców do zaprezentowania dorobku studentów szkół artystycznych, zespo­łów folklorystycznych i tanecznych, chórów akademickich, dyskusyjnych i twór­czych klubów filmowych, gdyż jest on wart zauważenia i docenienia.

Konferencja poświęcona kulturze studenckiej i będąca jej pokłosiem publikacja stały się faktem dzięki inicjatywie i zaangażowaniu wielu osób i instytucji, spo­śród których szczególne słowa podziękowania należą się: byłemu ministrowi kultury, a w młodości jej animatorowi w studenckim wydaniu – Waldemarowi Dąbrowskiemu; mecenasom – z ramienia Zrzeszenia Studentów Polskich – kultury studenc­kiej w latach 60. i 70. – Karolowi Drozdowi i Eugeniuszowi Mielcarkowi; współorganizatorowi konferencji, dyrektorowi Instytutu Kultury Uniwersy­tetu Jagiellońskiego – prof. Bogusławowi Nierenbergowi; dyrektorom Instytutu Książki, w młodości twórczo obecnym w studenckim ruchu kulturalnym – Grzegorzowi Gaudenowi i Ryszardowi Skrzypczakowi; autorom tekstów, zdjęć i innych materiałów ikonograficznych (niestety, nie zawsze udało się ustalić ich personalia, za co przepraszamy), które złożyły się na zawartość treściową i szatę graficzną niniejszego wydawnictwa; Fundacji STU – głównemu realizatorowi tego projektu.

Edward Chudziński [w:] „Kultura studencka. Zjawiska – twórcy – instytucje”, pod red Edwarda Chudzińskiego, Fundacja STU, Kraków 2011.